Każde urządzenie, a przede wszystkim urządzenia przeciwpożarowe, tj. instalacje oświetlenia ewakuacyjnego, które stały się nimi w myśl rozporządzenia ministra spraw wewnętrznych i administracji1, powinny być poddawane okresowej konserwacji w celu eliminacji błędów i nieprawidłowości, jakie mogą powstać podczas eksploatacji. Okresowość takich badań opisuje również przytoczone rozporządzenie, które zostało opisane szerzej w poprzednich częściach artykułu. 

W ustępie 3.2 rozporządzenia ministra spraw wewnętrznych i administracji wskazano, że urządzenia przeciwpożarowe i gaśnice przenośne powinny być poddawane przeglądom technicznym i czynnościom konserwacyjnym zgodnie z zasadami określonymi w Polskich Normach dotyczących urządzeń przeciwpożarowych i gaśnic, w dokumentacji techniczno-ruchowej oraz w instrukcjach opracowanych przez producentów. Idąc dalej, ustęp 3.3 zawiera zapis, że powyższe czynności powinny być prowadzone w taki sposób i w takich okresach, jakie są zgodne z instrukcją ustaloną przez producenta, nie rzadziej jednak niż raz w roku.

Biorąc pod uwagę oprawy i systemy oświetlenia ewakuacyjnego, producenci przystosowują swoje urządzenia do zapisów Polskiej Normy PN-EN 50172:2005. Systemy awaryjnego oświetlenia ewakuacyjnego. Ma to na celu zagwarantowanie poprawności ich działania podczas eksploatacji.

Ta sama norma została również przytoczona w rozporządzeniu i stała się wykładnią do prowadzonych na obiektach testów. Dokument ten posiada szereg zapisów dotyczących oświetlenia dróg ewakuacyjnych, powierzchni anypanicznych oraz stref wysokiego ryzyka i stanowi dopełnienie wymagań Polskiej Normy PN-EN 1838:2005/2011. Oświetlenie awaryjne.Wskazuje on, że sprzęt do awaryjnego oświetlenia ewakuacyjnego, a konkretnie oprawy (5.5.1) powinny być projektowane i konstruowane w sposób zgodny z normą EN-60598-2-22 (wymóg certyfikacji CNBOP), a w przypadku, gdy są one stosowane w strefach zagrożonych wybuchem, powinny być zgodne z normami dotyczącymi konstrukcji urządzeń w tych strefach oraz z dyrektywą ATEX.

W dalszej części dokument odnosi się bezpośrednio do sposobów serwisowania awaryjnego oświetlenia ewakuacyjnego i związanych z tym czynności. Odwołuje się do nich punkt 6., który wskazuje na potrzebę prowadzenia dziennika uwzględniającego rutynowe sprawozdania, testy, uszkodzenia i zmiany. Zapisy te mogą być prowadzone w formie raportu ręcznego lub otrzymane bezpośrednio z urządzenia w sposób automatyczny. W dobie wszechobecnej komputeryzacji coraz częściej wdraża się systemy kontrolno-wizualizacyjne, które zastępują dzienniki monitorowania układów oświetlenia awaryjnego. Systemy takie, oprócz kontroli i rejestracji zdarzeń wymaganych przez normę, mogą już sprostać wymaganiom w zakresie dostępu do rysunków instalacji, jakie powinny być przechowywane na terenie obiektu. W oprogramowaniu istnieje możliwość oznaczania pojedynczych opraw i podświetlanych znaków ewakuacyjnych oraz elementów systemu (np. czujniki kontroli napięcia), jakie w przypadku systemów baterii centralnej powinny być monitorowane i testowane. Daje to komfort pracy ze względu na możliwość prostej aktualizacji danych przy kolejnych zmianach w instalacji, co nie zawsze jest wykonywane w wersjach papierowych. Bardzo ważne jest, by dziennik raportów był dostępny dla każdej upoważnionej na obszarze obiektu osoby, np. służb utrzymania ruchu czy BHP, a przede wszystkim musi być okazywany podczas kontroli Państwowej Straży Pożarnej.

Minimalne zapisy, jakie należy prowadzić w Dzienniku Raportów dotyczą:
a) daty zamówienia systemu (wskazanie zapisu momentu uruchomienia),
b) daty każdego okresowego sprawdzania i testu,
c) daty i szczegółowych opisów każdego serwisu, testu czy sprawdzania,
d) daty i szczegółowych opisów sytuacji, w których nastąpiło uszkodzenie systemu, oraz informacji na temat prowadzonych prac mających na celu naprawę urządzeń,
e) daty i szczegółów każdej zmiany, jaka nastąpiła w instalacji podczas eksploatacji,
f) opisu charakterystyki pracy urządzeń samotestujących wykorzystywanych w instalacji.

Powyższe informacje powinny być opisywane w dzienniku w sposób zwięzły i zrozumiały, a wydruki z testowania urządzeń automatycznych powinny zawierać i spełniać wymagania zapisu normy. Dodatkowo takie dane jak czynności dotyczące wymiany źródeł światła, akumulatorów czy innych komponentów opraw również powinny znaleźć się w zapisach, co w strefach zagrożenia wybuchem jest bardzo istotne z punktu widzenia bezpieczeństwa prowadzonych prac. Punkt 7. normy w całości poświęcony jest zapisom dotyczącym serwisu oraz testowania urządzeń i zwraca uwagę na czynności oraz regularne poddawanie pracom konserwacyjnym elementów wchodzących w skład instalacji oświetlenia ewakuacyjnego. Osoba prowadząca prace serwisowe powinna posiadać odpowiednią wiedzę o systemie i oprawach. Niejednokrotnie poświadczeniem uprawnień do wykonania usługi zgodnie z instrukcją producenta jest autoryzacja. Urządzenia samotestujące powinny przeprowadzać testy nie rzadziej niż raz w miesiącu. Powinny być one zapisywane w ich pamięci lub wydrukowane do późniejszej archiwizacji wyników. W innym przypadku należy przeprowadzać testy według punktu 7.2 normy, a wyniki zapisywać ręcznie.

Testy opraw i systemów oświetlenia awaryjnego zostały podzielone na 3 okresy (codzienny, comiesięczny, coroczny) w zależności od czynności wymaganych do ich wykonania oraz rodzajów systemów zasilania opraw.

Test codzienny wymagany jest przy układach zasilania centralnego, a przeprowadzana inspekcja wzrokowa wskaźników ma rozpocząć gotowość systemu do pracy oraz ustalić, czy wskazania nie stanowią podstawy do przeprowadzenia testu. Systemy centralnej baterii posiadają możliwość kontroli poprzez wyświetlacz i wskaźniki świetlne znajdujące się na urządzeniu lub wyniesiony, np. do pomieszczenia dyspozytorni, panel kontrolny. Systemy komputerowe mają możliwość bezpośredniego wystawienia informacji o bieżącym stanie pracy poprzez sterownik główny, a operator podpięty do sieci przemysłowej takiej jak BACNet czy LONWorks może decydować w sposób zdalny o przeprowadzeniu testu.

Test comiesięczny zwany jest również testem krótkim i jeśli wykonywany jest automatycznie, to jego wynik musi być rejestrowany. W przypadku, gdy urządzenie w postaci modułu autotestu przeprowadziło test samoczynnie, a jego wynik został uwidoczniony w postaci sygnalizacji na kontrolkach LED modułu akumulatorowego (rys. 3), należy ten fakt zanotować. Jeśli pojawił się błąd urządzenia, musi być ono poddane dodatkowemu sprawdzeniu, łącznie ze źródłami światła, i gdy zaistnieje taka potrzeba, należy je wymienić na sprawne.

Należy zwrócić uwagę na proste układy opraw, w których kontrolka LED (zielona lub czerwona) wskazuje jedynie na obecność napięcia zasilania, a nie wyniku testu. Przykładowo urządzenia produkcji EATON Crouse-Hinds (CEAG) wyposażone są w układy autotestu, które podczas testu i po nim wyświetlają komunikat o stanie urządzenia, sygnalizowany przez kontrolki LED. Szczegółowe informacje dotyczące znaczenia odpowiednich sygnałów są podane w dokumentacji techniczno-ruchowej. Sygnały te mogą wskazywać dokładnie, czy uszkodzeniu uległ akumulator czy źródło światła. Dopiero na tej podstawie jesteśmy w stanie określić, czy urządzenie, jakim jest oprawa ewakuacyjna, jest w pełni sprawne i gotowe do dalszej eksploatacji ze znamionowymi parametrami pracy.

Test comiesięczny powinien być przeprowadzany podczas przejścia w pracę awaryjną każdej oprawy oświetleniowej znajdującej się na drogach ewakuacyjnych, strefach antypanicznych, strefach za wyjściami na zewnątrz lub w strefach wysokiego ryzyka. Dotyczy to również każdego podświetlanego znaku kierunku ewakuacji lub opraw, które doświetlają zarówno te znaki, jak i urządzenia przeciwpożarowe innych systemów bezpieczeństwa. Test ten ma symulować uszkodzenie zasilania podstawowego, a rolą sprawdzającego jest potwierdzenie, że każda z opraw została załączona do pracy awaryjnej. Zadaniem tego testu jest również zyskanie pewności, czy dana oprawa spełnia poprawnie swoją funkcję, ponieważ w procesie przemysłowym mogła przykładowo zostać uszkodzona, a w przypadku dużego zapylenia zabrudzona, przez co przewidziane w pierwotnych założeniach oświetlenie może być nieodpowiednie.

Zdarzają się sytuacje, gdy zmiany w konstrukcji urządzeń mogą być podstawą do zmiany lokalizacji lub dodania nowego źródła oświetlenia awaryjnego, koniecznego dla potrzeb ewakuacji lub procesu produkcyjnego. Przy stosowaniu układów centralnej baterii należy sprawdzić działanie systemu monitorowania wszystkich urządzeń wchodzących w skład instalacji zasilania i kontroli. Jeśli do zasilania używane są generatory, należy odnieść się do wymagań normy ISO 8528-12.

Zakończenie testów powinno odbyć się poprzez sprawdzenie urządzeń pod kątem przywrócenia ładowania zasilania podstawowego. Ze względu na liczbę opraw na terenie obiektu coraz częściej wybiera się systemy monitorowania centralnego. Podczas testu daje to przewagę nad rozwiązaniem indywidualnym pod kątem czasu trwania, możliwości pomyłki oraz liczby czynności, jakie należy przeprowadzić podczas testu comiesięcznego.

Układy monitorowania z określeniem adresu oprawy pozwalają na szybką lokalizację uszkodzenia i na stwierdzenie, z jakiego rodzaju uszkodzeniem mamy do czynienia (np. przepalone źródło światła, uszkodzony statecznik). Niewątpliwie jest to zaletą w wypadku rozległych obiektów i instalacji w strefach zagrożenia wybuchem, w trudnych warunkach pracy czy w trudno dostępnych miejscach, gdyż informacja zwrotna z systemu pozwala na szybką reakcję grupy serwisowej, podjęcie odpowiedniego sprzętu i części zamiennych, co jest bardzo pomocne w przypadku zleceń realizowanych przez firmy zewnętrzne. Za takim rozwiązaniem przemawiają również rachunek ekonomiczny i zapewnienie bezpieczeństwa dzięki szybkiemu zadziałaniu.

Test coroczny zwany jest inaczej testem długim. Tak jak wcześniejszy, również musi być zarejestrowany w przypadku występowania urządzenia samotestującego, a gdy jest ono wyposażone w układ autotestu, jego wynik należy zapisać ręcznie. Test coroczny jest rozszerzeniem testu comiesięcznego i powinien zawierać test sprawności źródła zasilania awaryjnego polegający na sprawdzeniu pełnego czasu trwania jego podtrzymania, zgodnie z informacją, jaką producent zamieścił na oprawie lub w systemie. Dodatkowo zaleca się sprawdzenie poprawności układu ładowania. W porównaniu z oprawami autonomicznymi w systemach z centralnym układem zasilania jest to czynność prosta, a dodatkowych informacji dostarcza opcjonalnie system nadzoru, który pokazuje, jaki prąd aktualnie płynie w obwodzie.

W przypadku każdego z testów należy wprowadzić ich datę oraz wynik, na co wskazuje wymaganie normy dotyczące zapisów dziennika. W praktyce trzeba również określić kolejny termin przeglądu. Jeśli jednak służby wymagają częstszego przeprowadzania badań (co jest zalecane w niektórych strefach zagrożenia wybuchem ze względu na czynniki otaczające oprawy lub występowanie stref wysokiego ryzyka), należy w porozumieniu ustalić i wyznaczyć inne terminy serwisów. Informacje w układach automatycznych mogą być zapisane do ich pamięci, dzięki czemu służby obsługujące system będą informowane o nadchodzących terminach wykonania testów.

UWAGA! Pełne testy, które prowadzą do rozładowania energii elektrycznej z akumulatorów powinny być przeprowadzane w okresach, w których występuje niskie ryzyko zagrożenia. Jeżeli wiemy o możliwie niebezpiecznej sytuacji, jaka może się pojawić w strefach zagrożenia wybuchowego, w szczególności w strefach 1 i 2, testy takie powinny być konsultowane i uzgadniane z grupą osób odpowiedzialnych za bezpieczeństwo i utrzymanie ruchu, tak aby czas na ponowne naładowanie (Centralna Bateria – 12 godz., indywidualne – 24 godz.) nie przebiegał w najgorszym momencie pracy w danym obszarze lub w momencie przebywania w nim dużej liczby osób.

Dobrym sposobem jest zaplanowanie i przeprowadzanie testów podczas remontów lub modernizacji innych instalacji, gdy strefa nie występuje lub jest mocno ograniczona – nawet jeżeli serwis systemu oświetlenia ewakuacyjnego przypada szybciej lub będzie częściej wykonywany. Podane normy i rozporządzenie określają okresy minimalne i nie muszą być one jedyną wykładnią, jeśli zarządca wyda decyzję o częstszych terminach przeprowadzania testów. Innym rozwiązaniem jest powołanie do testów serwisu, który posiada urządzenia i rezerwowe źródło akumulatorów na czas ich wykonywania. Pozwoli to na bezpieczne ponowne naładowanie akumulatorów i w przypadku awarii oświetlenia podstawowego poprawne doświetlenie stref ewakuacji.

1) Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji w sprawie ochrony przeciwpożarowej budynków, innych obiektów budowlanych i terenów z dnia 7 czerwca 2010 (Dz. U. z dnia 22 czerwca 2010 r.) powołane na mocy art. 13 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 24 sierpnia 1991 r. o ochronie przeciwpożarowej (Dz. U. z 2009 r. Nr 178, poz. 1380 oraz z 2010 r. Nr 57, poz. 353).