Dobór oświetlenia awaryjnego i normy oświetlenia awaryjnego oraz opraw dla drogi ewakuacyjnej

Na terenach zakładów produkcyjnych może dojść do niebezpiecznych sytuacji, podczas których niezbędna będzie szybka ewakuacja personelu. Odpowiedni dobór oświetlenia awaryjnego, na podstawie normy PN-EN 1838 ma sprawić, że zagrożenie dla ludzi zostanie zminimalizowane do zera. Ekspert GRUPY WOLFF wyjaśnia jej najważniejsze zapisy.

Normy oświetlenia awaryjnego w prawie Polskim

Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 roku w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie (DzU nr 75z 2002 r., poz. 690, z późn. zm.), które we wrześniu 2015 r. doczekało się ogłoszenia tekstu jednolitego, wprowadziło szereg Polskich Norm, według których należy wykonywać instalacje oświetlenia awaryjnego. W punkcie 7 artykułu 181 rozporządzenia zapisano – „Oświetlenie awaryjne należy wykonywać zgodnie z Polskimi Normami dotyczącymi wymagań w tym zakresie”. Ponadto w załączniku do rozporządzenia wymieniono następujące normy:

• PN-EN 1838:2005 Zastosowanie oświetlenia. Oświetlenie awaryjne,
• PN-EN 50172:2005 Systemy awaryjnego oświetlenia ewakuacyjnego,
• PN-IEC 60364-5-56:1999 Instalacje elektryczne w obiektach budowlanych. Dobór i montaż wyposażenia elektrycznego. Instalacje bezpieczeństwa.

Uaktualnienie przepisów dotyczących doboru oświetlenia awaryjnego i norm

Wszystkie wymienione normy w 2013 roku doczekały się zmian i uaktualnień. W tym artykule poruszone zostaną najważniejsze zapisy normy PN-EN1838 Zastosowanie oświetlenia. Oświetlenie awaryjne.

Norma PN-EN 1838:2005 w dniu 25 listopada 2013 roku została zmieniona na normę europejską EN 1838:2013 z lipca 2013 r. i uznana przez PKN za Polską Normę PN-EN 1838:2013-11. Tym samym wprowadzono szereg zmian i uszczegółowień, których brakowało w poprzedniej normie. Dotyczy to przede wszystkim podziału (rys. 1.) oraz sposobu rozmieszczania opraw oświetlenia ewakuacyjnego na drogach i powierzchniach otwartych.

Wspomniana norma wprowadza także podświetlane znaki kierunku drogi ewakuacji do grupy opraw oświetlania drogi ewakuacyjnej.

Dzięki tej regulacji oprawy oświetlające znak wewnętrznie muszą spełniać założenia 4. punktu normy i wymagają czasu podtrzymania funkcjonowania nie krócej niż 1 godzinę oraz czasu zadziałania przewidzianego dla strefy dróg ewakuacyjnych.

Pożary w obiektach przemysłowych stanowią niewielką część wszystkich pożarów w Polsce – w 2024 roku stanowiły one nieco ponad 2% (Państwowa Straż Pożarna, 2025). Jak pokazują dane PSP oraz opracowania branżowe, odsetek utrzymuje się na podobnym poziomie od kilku lat (około 2 tys. na ponad 102 wszystkich incydentów pożarowych).

Dobór oświetlenia awaryjnego — normy i wymagania 

Przywołana w punkcie 3.9 definicja znaku bezpieczeństwa jasno wskazuje, że ma on być zgodny co do kolorów oraz kształtów geometrycznych, tak aby dawał szczegółową, ale i jasną informację dla ewakuowanych w zakresie bezpieczeństwa (rys. 2.).

Z normy zostało usunięte stwierdzenie o konieczności zamieszczania frazy typu „Wyjście ewakuacyjne”, „Exit”. Miało to na celu wprowadzenie jednolitego oznaczenia graficznego zrozumiałego dla różnych narodowości. Takie rozwiązanie pozwoli uniknąć niejasności oznaczeń.

Linią przerywaną (rys. 1) zaakcentowano wymagania dla oświetlenia zapasowego w przypadku, gdy stanowi ono równocześnie oświetlenie ewakuacyjne. Wymóg ten był często pomijany – uważano, że oświetlenie zapasowe, które pełni funkcję oświetlenia ewakuacyjnego nie potrzebuje dopuszczenia CNBOP-POB.

Dobór oświetlenia awaryjnego – normy: na co zwrócić uwagę

Część procesów realizowanych w zakładzie pracy wymaga zwiększonego natężenia oświetlenia. Wynika to z definicji oświetlenia strefy wysokiego ryzyka, rozumianej jako część awaryjnego oświetlenia ewakuacyjnego stosowanego dla bezpieczeństwa osób biorących udział w potencjalnie niebezpiecznym procesie lub znajdujących się w potencjalnie niebezpiecznej sytuacji. Umożliwia także właściwe zakończenie działań w sposób bezpieczny dla osoby działającej i innych osób przebywających w tej strefie. Oświetlenie strefy wysokiego ryzyka powinno spełniać następujące wymagania:

• w szczególnie zagrożonych miejscach pracy natężenie awaryjnego oświetlenia ewakuacyjnego na płaszczyźnie odniesienia nie powinno być mniejsze niż 10% wymaganego natężenia oświetlenia podstawowego przy danych czynnościach, jednak nie mniejsze niż 15 lx,
• nie może występować efekt stroboskopowy,
• równomierność natężenia oświetlenia nie powinna być mniejsza niż 10:1,
• pełne natężenie awaryjnego oświetlenia ewakuacyjnego powinno być osiągane w czasie nie dłuższym niż 0,5 s,
• działanie oświetlenia ewakuacyjnego (miejsca, czas) powinno być określone przy współudziale pracownika, technologa itp.

Oświetlenie awaryjne – gdzie stosować w budynkach przemysłowych

Z powyższego wynika, że oświetlenie stref wysokiego ryzyka powinno być stosowane w szczególności, gdy w danym obszarze występują: strefy zagrożenia wybuchem, trujące chemikalia, napięcie elektryczne, maszyny w ruchu mogące po zaniku oświetlenia podstawowego nadal być w ruchu, wysokie temperatury, jak np. urządzenia do podgrzewania w procesie technologicznym. Podczas paniki mogą stworzyć sytuację bardzo niebezpieczną dla przebiegu ewakuacji, gdyż znajdują się wzdłuż drogi ewakuacyjnej, jaką będą poruszali się pracownicy.

Zakres rozpoznawania znaku awaryjnego – jak go wyliczyć?

t = h * s₍₁₎₍₂₎

t – odległość widzenia: max. odległość, przy której znak jeszcze jest czytelny

p – wysokość znaku

Oprawa oświetlana wewnętrznie 

s₁ – stała: 200 dla znaków oświetlonych wewnętrznie

Oprawa oświetlana zewnętrznie

s₂ – stała: 100 dla znaków oświetlonych zewnętrznie

Przepisy i normy dotyczące oświetlenia awaryjnego – rozmieszczenie opraw ewakuacyjnych w budynkach przemysłowych

W punkcie 4.1.2 zostały wymienione lokalizacje rozmieszczenia opraw ewakuacyjnych:

• w pobliżu drzwi wyjściowych przeznaczonych do ewakuacji,
• w pobliżu schodów, tak aby każdy stopień otrzymał bezpośrednie oświetlenie,
• w pobliżu każdego miejsca zmiany poziomu podłoża,
• nad znakami oświetlanymi zewnętrznie wskazującymi drogę ucieczki do wyjścia, kierunek ewakuacji i inne znaki bezpieczeństwa konieczne do oświetlenia podczas działania oświetlenia awaryjnego,
• przy każdej zmianie kierunku ewakuacji,
• przy skrzyżowaniu korytarzy,
• w pobliżu każdego końcowego wyjścia i na zewnątrz budynku do miejsca bezpiecznego,
• w pobliżu każdego punktu medycznego i apteczki, tak aby wartość pionowego natężenia oświetlenia 5 lx była na tym elemencie,
• w pobliżu każdego punktu instalacji sprzętu przeciwpożarowego i alarmowego, tak aby wartość pionowego natężenia oświetlenia 5 lx była na tym elemencie,
• w pobliżu sprzętu dla ewakuacji osób niepełnosprawnych,
• w pobliżu bezpiecznych miejsc dla osób niepełnosprawnych i punktów alarmowych.

Określenie „w pobliżu” oznacza odległość 2 m mierzoną poziomo. Dla punktów e), f) określenie „przy” oznacza, że oprawa lub oprawy będą świeciły w obu kierunkach.

Jak widać powyżej, zmianom uległy przede wszystkim punkty g), h) oraz i). Pojawiły się również nowe punkty: j) oraz k), mówiące o wyposażeniu w oprawy miejsc, gdzie mogą przemieszczać się osoby o ograniczeniu w poruszaniu się oraz znajdować się instalacje przywoławcze.

Dobór oświetlenia awaryjnego – normy dla konkretnych pomieszczeń

Ważną, lecz często pomijaną kwestią jest doświetlenie toalet. W przypadku, gdy ta będzie przystosowana do obsługi osób niepełnosprawnych, będzie musiała być wyposażona w oświetlenie ewakuacyjne bez względu na jej rozmiar. W podpunktach dotyczących oświetlenia sprzętu medycznego i ppoż. zmianie uległo obliczanie natężenia z poziomego pola na podłożu na pole pionowe na urządzeniu, które każdorazowo trzeba będzie zasymulować w programie kalkulacyjnym.

Bezpieczeństwo drogi ewakuacyjnej – oświetlenie awaryjne a normy

W samej definicji drogi ewakuacyjnej (3.2) pojawia się nowy zapis „place of safety” (3.12) – „bezpieczne miejsce” – w kontekście końca drogi, do którego należy doprowadzić ewakuowanych. Z uwagi na fakt, że takowe miejsce bezpieczeństwa wielokrotnie znajduje się poza budynkiem, oświetlenie ewakuacyjne będzie trzeba dodać do projektu również na trasie do miejsca zbiórki. Olśnienia przeszkadzające będą utrzymywane na niskim poziomie przez ograniczenie natężenia wychodzącego z opraw w polu widzenia (rys. 7).

Dobór oświetlenia awaryjnego — normy dla światła w budynku przemysłowym i drogi ewakuacyjnej

Zalecenie w podpunkcie 4.1.1 o stosowaniu światła bezpośredniego do oświetlania ewakuacyjnego zostało rozbite na dwa przypadki. Pierwszy to dokonanie obliczeń w najgorszych warunkach, tj. minimalna wartość sprawności oprawy, maksymalny parametr olśnienia, tylko na podstawie składowych bezpośrednich uzyskanych przy końcowym wymaganym czasie świecenia (min. 1 godz.). W drugim przypadku, gdy wykorzystujemy oprawy oświetlenia podstawowego świecącego światłem pośrednim lub w górę, możliwe jest obliczenie z odbiciem, ale tylko pierwszej składowej, pozostałe muszą być zignorowane. W celu poprawnej widzialności podczas ewakuacji wymaga się, aby oświetlać powierzchnię z opraw mocowanych powyżej 2 m nad podłożem. Szczegółowe parametry prezentują rysunki 4, 5, 6, które pokazują minimalne parametry dla natężenia w obszarach drogi ewakuacyjnej, strefy antypanicznej oraz strefy wysokiego ryzyka.

Dobór oświetlenia awaryjnego i normy: czy oświetlenie może przeszkadzać?

Wielokrotne niedostosowanie się do tych parametrów i ogólnej wartości jasności znaku powoduje, że znak jest niewidoczny podczas normalnej pracy, a staje się w ogóle niedostrzegalny w czasie zadymienia. Wprowadzone zmiany w nowej normie PN-EN 1838:2013-11 mają na celu przede wszystkim poprawę bezpieczeństwa podczas ewakuacji oraz ułatwienie prowadzenia poprawnej akcji przez ekipy ratownicze.