Oświetlenie awaryjne: rozporządzenia to podstawa do konkretnych wymagań projektowych i eksploatacyjnych? Dopuszczenia oświetlenia awaryjnego i ewakuacyjnego też są ważne. Zobacz, jak unikać błędów, które mogą skutkować odpowiedzialnością prawną lub realnym zagrożeniem dla życia i zdrowia.

Zgodnie z obowiązującymi przepisami, właściciele i zarządcy budynków są zobowiązani do zapewnienia odpowiedniego oświetlenia ewakuacyjnego, które umożliwia bezpieczne opuszczenie obiektu oraz skuteczne przeprowadzenie akcji ratowniczych. W artykule „Oświetlenie awaryjne: przepisy prawne, obowiązki projektowe i realne konsekwencje błędów” omówiliśmy podstawy prawne dotyczące tego zagadnienia. Wskazaliśmy m.in. istotne akty prawne i normy techniczne regulujące projektowanie, instalację oraz utrzymanie systemów oświetlenia ewakuacyjnego i awaryjnego w budynkach i obiektach.

Teraz skupimy się na pomniejszych aktach prawnych i na praktycznych aspektach wdrażania tych przepisów w środowisku przemysłowym, zwłaszcza na drogach ewakuacyjnych w budynkach o podwyższonym ryzyku pożarowym.

Oświetlenie awaryjne: rozporządzenia i ich hierarchia z perspektywy projektanta

W kwestii oświetlenia ewakuacyjnego i awaryjnego podstawowe akty prawne, na jakich bazuje przemysł, czyli ustawy, są napisane w sposób ogólnikowy. Ważne i rozstrzygające dla projektanta oświetlenia zapisy znajdują się w podrzędnych z punktu widzenia hierarchii aktach prawnych – rozporządzeniach właściwych ministrów.

Rodzaje i podział oświetlenia na zapasowe i ewakuacyjne

Oświetlenie zapasowe stosuje się w pomieszczeniach, w których po zaniku oświetlenia podstawowego istnieje konieczność kontynuowania czynności w niezmieniony sposób lub ich bezpiecznego zakończenia. Czas działania tego oświetlenia powinien być dostosowany do uwarunkowań wynikających z wykonywanych czynności oraz warunków występujących w pomieszczeniu.
Ten typ oświetlenia awaryjnego może zostać zdefiniowany bezpośrednio przez użytkownika. To on określa, jaka wartość natężenia oświetlenia jest potrzebna, aby zapewnić dalszą pracę lub jej zaprzestanie.
Oświetlenie zapasowe często stosuje się w przypadkach, gdy mamy do czynienia z procesem, w którym zanik oświetlenia mógłby zaburzyć proces technologiczny lub spowodować znaczne straty materiałowe, albo gdy brak napięcia w obiekcie mógłby spowodować niebezpieczną sytuację. Chodzi o te procesy, których niezakończenie lub nieodpowiednie kontynuowanie powodują zwiększenie stężenia substancji wybuchowo niebezpiecznej.

Przepisy dotyczące oświetlenia awaryjnego: co mówi Rozporządzenie MSWiA z 2010 roku

Systemy oświetlenia ewakuacyjnego, w szczególności w strefach zagrożonych wybuchem, są traktowane w sposób szczególny. Od ich kondycji będzie bowiem zależało to, jak sprawnie i szybko pracownicy opuszczą zagrożoną strefę.

Do podstawowych rozporządzeń, jakie odnoszą się wprost do tematyki ewakuacji i związanego z tym oświetlenia dróg ewakuacyjnych jest Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 7 czerwca 2010 (Dz.U. z 2010 r., nr 109, poz. 719).

Rozporządzenie to określa sposoby i warunki ochrony przeciwpożarowej budynków, innych obiektów budowlanych i terenów. W myśl paragrafu 2 instalacje oświetlenia ewakuacyjnego, systemy ostrzegawcze czy systemy sygnalizacji pożaru zalicza się do urządzeń przeciwpożarowych. Co ważne, w tym samym miejscu wymieniane są także urządzenia zabezpieczające przed wybuchem.

W dalszej części rozporządzenia, w par. 3. p. 1. rozporządzenie wskazuje się, że wszystkie urządzenia przeciwpożarowe w obiekcie powinny być wykonane zgodnie z projektem uzgodnionym z rzeczoznawcą do spraw zabezpieczeń przeciwpożarowych. Warunkiem dopuszczenia takich rozwiązań jest przeprowadzenie prób i badań, które potwierdzą możliwość ich zastosowania.

Ewakuacja w rozporządzeniach: oświetlenie awaryjne to środek zabezpieczający

Szeroko rozpatrywanym aspektem wymogów co do obiektu jest sam proces ewakuacji. W rozdziale 4, zatytułowanym Ewakuacja, w § 15. 1. ustala się, że z każdego miejsca w obiekcie, przeznaczonego do przebywania ludzi, zapewnia się odpowiednie warunki ewakuacji, umożliwiające szybkie i bezpieczne opuszczanie strefy zagrożonej lub objętej pożarem.

Fragment ten omawia także zastosowanie technicznych środków zabezpieczenia przeciwpożarowego, w szczególności polegających na: zapewnieniu oświetlenia awaryjnego (ewakuacyjnego i zapasowego) w pomieszczeniach i na drogach ewakuacyjnych wymienionych w przepisach techniczno-budowlanych (p. 5.).

Kiedy jest konieczna modernizacja oświetlenia w obiektach?

W przypadku do budynków istniejących także może nastąpić potrzeba modernizacji instalacji oświetlenia ewakuacyjnego. Występuje ona wtedy, gdy (par. 16.1.) budynek uznaje się za zagrażający życiu ludzi, czyli kiedy występujące w nim warunki techniczne nie zapewniają możliwości poprawnej ewakuacji osób (par. 16.2.).

Podstawą do stwierdzenia, że w budynku występują warunki techniczne zagrażające życiu ludzi może być: (p. 6.) brak wymaganego oświetlenia awaryjnego w strefie pożarowej zakwalifikowanej do kategorii zagrożenia ludzi albo na drodze ewakuacyjnej prowadzącej z tej strefy na zewnątrz budynku.

Wpływ ustawy o ochronie przeciwpożarowej na dokumentację projektową

Według § 2 Ustawy o ochronie przeciwpożarowej z sierpnia 2015 roku projekt budowlany wymaga uzgodnienia pod względem ochrony ppoż. w celu potwierdzenia zgodności zawartych w nim rozwiązań z wymaganiami ochrony przeciwpożarowej.

Z kolei § 5. 1. wskazuje, że podstawę uzgodnienia stanowią dane zawarte w projekcie budowlanym określone i przedstawione przez projektanta, dotyczące warunków ochrony przeciwpożarowej obiektu budowlanego, w szczególności (p. 9.):

  • warunki ewakuacji,
  • oświetlenie awaryjne (ewakuacyjne i zapasowe)
  • oświetlenie przeszkodowe (p. 11.).

Ustawa wskazuje także, że dobór urządzeń przeciwpożarowych ma być dostosowany do wymagań wynikających z przepisów dotyczących ochrony przeciwpożarowej i przyjętego scenariusza rozwoju zdarzeń w czasie pożaru. Mówi ona, że autorzy dokumentacji projektowej są obowiązani zapewnić jej zgodność z wymaganiami ochrony przeciwpożarowej.

Co ciekawe, Ustawa wskazuje, że wymagania ochrony przeciwpożarowej dotyczące obiektów budowlanych lub terenów mogą być spełnione inaczej, niż w przepisach dotyczących ochrony przeciwpożarowej. Proponowane rozwiązania zamienne muszą nie tylko ograniczać możliwość powstania pożaru, ale także, w razie jego wystąpienia, muszą zapewniać możliwość ewakuacji ludzi lub ich uratowania w inny sposób oraz zapewnić bezpieczeństwo ekip ratowniczych. Zapis ten daje autorowi dokumentacji projektowej pewne pole manewru, gdy ten stwierdzi, że rozwiązanie zamienne, które chce zaproponować, jeszcze polepszy warunki ewakuacji.

Projektowanie i uzgodnienia: wymagania formalne i techniczne

Dbając o zapewnienie odpowiedniego i bezawaryjnego działania urządzeń ppoż, w tym także oświetlenia, Ministerstwo wprowadziło w punkcie 2 zapis o przeglądach. Mówi on, że urządzenia przeciwpożarowe i gaśnice powinny być poddawane przeglądom technicznym i czynnościom konserwacyjnym zgodnie z zasadami określonymi w Polskich Normach, dokumentacji techniczno-ruchowej oraz instrukcjach obsługi. Wyznacza także okres przeglądów i konserwacji – nie rzadziej niż raz na rok. Pamiętajmy jednak, że gdy instrukcja producenta zakłada inny okres badań, częstszy niż w rozporządzeniu, trzeba się do tego zastosować!

W przypadku opraw oświetlenia awaryjnego proces przeglądów został dodatkowo został zaostrzony przez inne rozporządzenia (zobacz załącznik postanowienia Polskiej Normy odnośnie sprawdzania poprawności działania na wypadek awarii.

Symulacje jako sposób na sytuację, w której normy i przepisy nie są jednoznaczne

Wielokrotnie przy symulacji doboru oświetlenia awaryjnego stosuje się specjalistyczne oprogramowanie komputerowe, które pozwala oszacować wymagany poziom natężenia światła oraz zweryfikować, czy w danym układzie może wystąpić olśnienie. Niestety w przypadku złożonych instalacji, które są poddawane modernizacjom lub wymianie technologii oświetlania z tradycyjnego na oświetlenie typu LED, wymagane są fizyczne testy w obiekcie z użyciem danego typu oprawy. Taka sytuacja może mieć miejsce w przypadku instalacji, w obrębie których występuje bardzo dużo korytarzy, pomostów, podestów, galerii, schodów oraz drabin. Takie podejście pozwala na realne odczytanie parametrów, jakie panują na drogach ewakuacyjnych, także z uwzględnieniem warunków niekorzystnych, jak choćby skrajna temperatura. Przykładowo świetlówkowe źródła światła w temperaturze poniżej 0°C nie są w stanie zapewnić pełnego źródła światła i wraz ze spadkiem temperatury o jeden stopień tracą swe właściwości świetlne w sposób logarytmiczny.

Oświetlenie awaryjne: zapisy Rozporządzenia Ministra Infrastruktury

Głównym i najczęściej wymienianym rozporządzeniem podczas opracowywania systemów oświetlenia awaryjnego jest Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dn. 12 kwietnia 2002 w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie (Dz. U. 2015 nr 0 poz. 1422). Ten dokument zawiera najobszerniejsze zapisy dotyczące oświetlenia awaryjnego. Co ważne, dokument ten przytacza także normy, które doprecyzowują:

  • zasady rozmieszczenia opraw,
  • wartości natężeń oświetlenia,
  • warunki montażu,
  • sposoby późniejszej eksploatacji.

W rozdziale 8, „Instalacja elektryczna”, w par. 180, rozporządzenie stwierdza, że instalacja i urządzenia elektryczne, przy zachowaniu przepisów rozporządzenia ochrony przeciwpożarowej, ochrony środowiska oraz bezpieczeństwa i higieny pracy, a także wymagań Polskich Norm odnoszących się do tych instalacji i urządzeń, powinny m.in.:

  • dostarczać do odbiorników energię elektryczną o odpowiednich parametrach technicznych, stosownie do potrzeb użytkowych;
  • chronić przed porażeniem prądem elektrycznym, przepięciami łączeniowymi i atmosferycznymi, powstaniem pożaru, wybuchem i innymi szkodami.

Kiedy powinno się wyposażać budynki w samoczynnie załączające się oświetlenie awaryjne? Na pewno wtedy, gdy następuje zanik napięcia w elektrycznej sieci zasilającej, który może spowodować zagrożenie życia lub zdrowia ludzi w obiektach, poważne zagrożenie środowiska, a także znaczne straty materialne!

Zasilanie opraw zapasowego oświetlenia awaryjnego

Najczęstszym sposobem zasilania opraw zapasowego oświetlenia awaryjnego jest system centralny. Dzieje się tak, ponieważ oprawy oświetlenia z inwerterem nie mają na tyle dużej sprawności, aby doświetlić obszar do często spotykanego 100% natężenia oświetlenia.

W przypadku zapasowego oświetlenia awaryjnego możliwe jest zastosowanie układów centralnej baterii. W przypadku tylko zapasowego (nieawaryjnego) – UPS lub wydzielonej instalacji zasilanej z sekcji akumulatorów.

Oświetlenie ewakuacyjne i zapasowe: przepisy i normy w praktyce

Wspomniane wcześniej wymagania, które są przytoczone w załączniku normy, właśnie dla paragrafu 181, jasno określają wymogi dla instalacji elektrycznej doprowadzającej energię do opraw oraz sposobu nadzoru nad poprawnym ich działaniem. Termin „oświetlenie ewakuacyjne” odnosi się tu do pomieszczeń i dróg ewakuacyjnych, które należy zastosować w pomieszczeniach budynków produkcyjnych i magazynowych.

Oświetlenie ewakuacyjne powinno się pojawić natomiast na drogach ewakuacyjnych z każdego pomieszczenia, gdzie zastosowane jest oświetlenie ewakuacyjne oraz w pomieszczeniach oświetlonych wyłącznie światłem sztucznym.

Zgodnie z przytoczoną normą, pod ten wymóg podlegają więc pomieszczenia już powyżej 60 m2.

Dodatkowo rzeczoznawca ds. ppoż. określa w przypadku pojawienia się strefy wysokiego ryzyka, czyli takiej, gdzie może występować strefa zagrożenia wybuchem, wartość natężenia o wartości wyższej niż dla dróg ewakuacyjnych i powierzchni antypanicznych. Najczęściej jest to znowu wartość przyjęta na podstawie normy i wynosi 10% wartości natężenia oświetlenia podstawowe\go, jednak nie mniej niż 15 lx. Zalecamy traktowanie strefy zagrożonej wybuchem jako strefy wysokiego ryzyka.

Oświetlenie awaryjne: wymagania eksploatacyjne w rozporządzeniach

Minimalny czas działania oświetlenia awaryjnego powinien wynosić co najmniej 1 godzinę. Jednak jest możliwość wydłużenia tego czasu, jeśli na podstawie oceny np. technologa produkcji i rzeczoznawcy czas ten jest za krótki dla ewakuacji czy też przeprowadzenia sprawnej akcji ekip ratowniczych. W końcowym punkcie (7) tego paragrafu jest jasny w interpretacji zapis o stosowaniu Polskich Norm do prawidłowego wyznaczenia oświetlenia awaryjnego.

Rozporządzenie to dodatkowo w kolejnych paragrafach także doprecyzowuje, jaki rodzaj instalacji należy przewidzieć przy stosowaniu odpowiednich systemów oświetlenia awaryjnego. I tak jak w przypadku opraw z elektroinwerterem i baterią montowaną wewnątrz lub w bliskiej odległości od oprawy nie mamy specjalnych wymogów co do stosowania przewodów i kabli z podtrzymaniem funkcji w czasie pożaru.

Rozporządzenia a oświetlenie awaryjne z zasilaniem centralnym

Natomiast jeśli występuje układ zasilania centralnego przy zasilaniu opraw do awaryjnego oświetlenia ewakuacyjnego, musimy odnieść się bezpośrednio do zapisów paragrafu 187. Mówi on między innymi o tym, że przewody i kable elektryczne wraz z ich zamocowaniami, zwane dalej „zespołami kablowymi”, stosowane w systemach zasilania i sterowania urządzeniami służącymi ochronie przeciwpożarowej (czyli także oświetlenia ewakuacyjnego) powinny zapewniać ciągłość dostawy energii elektrycznej lub przekazu sygnału przez czas wymagany do uruchomienia i działania urządzenia. Taka ciągłość jest obowiązkowa również na czas pracy awaryjnej przewidziany dla tych urządzeń lub ograniczony do 30 min, jeśli występują samoczynne wodne urządzania gaśnicze obejmujące przestrzenie prowadzenia zespołów kablowych.

Zespoły kablowe przed instalacją poddaje się badaniom zgodnie z warunkami określonymi w Polskiej Normie w zakresie ciągłości dostawy energii elektrycznej z uwzględnieniem rodzaju podłoża i przewidywanego sposobu mocowania do niego. Zespoły kablowe umieszczone w pomieszczeniach chronionych stałymi wodnymi urządzeniami gaśniczymi powinny być odporne na oddziaływanie wody. Jeżeli przewody i kable ułożone są w ognioochronnych kanałach kablowych, to wówczas wymaganie odporności na działanie wody uznaje się za spełnione.

Oświetlenie awaryjne w budynkach warto zaprojektować w 3D!

Przewody i kable elektryczne w obwodach urządzeń alarmu pożaru, oświetlenia awaryjnego i łączności powinny mieć klasę PH odpowiednią do czasu wymaganego do działania tych urządzeń, zgodnie z wymaganiami Polskiej Normy dotyczącej metody badań palności cienkich przewodów i kabli bez ochrony specjalnej stosowanych w obwodach zabezpieczających. Zespoły kablowe powinny być tak zaprojektowane i wykonane, aby w wymaganym czasie nie nastąpiła przerwa w dostawie energii elektrycznej spowodowana oddziaływaniami elementów budynku lub wyposażenia.

Zagadnienie to jest o tyle trudne przy instalacjach przemysłowych, że w większości przypadków wymaga specjalnego opracowania dla samych tras zasilania lub wykonania wizji lokalnej, gdy obiekt jest modernizowany i dostosowywany do aktualnych przepisów przeciwpożarowych. Wykorzystanie technik projektowania przestrzennego 3D pozwala nierzadko w pełni odzwierciedlić przebieg tras zasilania i dobrać odpowiednie zamocowania dla kabli jak i samych opraw.

Więcej, niż dopuszczenia: oświetlenie awaryjne w kontekście oceny zagrożeń pożarowych

Ocena zagrożenia wybuchem i wyznaczenie stref zagrożenia wybuchem oraz obliczenie gęstości obciążenia ogniowego samych pomieszczeń i stref pożarowych w budynkach produkcyjnych i magazynowych jest na tyle ważna, że minimalny popełniony błąd w założeniach może skutkować poważnymi konsekwencjami zarówno podczas ewakuacji, jak i samej akcji ratowniczej. Dlatego też odrębnie klasyfikuje się tego rodzaju budynki oraz części budynków, stosując klasyfikację PM dla odpowiedniego zaprojektowania i wykonania.

Najbardziej niekorzystną sytuacją, jaka może wystąpić, jest sam pożar, podczas którego oprócz bezpiecznej ewakuacji należy też podjąć środki zaradcze dla nierozprzestrzeniania się ognia na inne obszary.

Dział VI Ustawy bezpieczeństwo pożarowe, bezpośrednio odnosi się nie tylko do aspektów konstrukcji, systemów ograniczenia rozprzestrzeniania ognia podczas projektowania i wykonywania instalacji w nowych i istniejących budynkach, aspektów dotyczących oświetlenia awaryjnego, ale również do możliwości samej ewakuacji i bezpieczeństwa ekip ratowniczych.

Choć rozdział ten nie podaje nowych wytycznych, a odsyła do zapisów paragrafu 181 przytoczonego wcześniej, stosowanie przepisów w tym zakresie uzależnia się jednak od oceny zagrożenia wybuchem i stref zagrożenia wybuchem oraz obliczeń gęstości obciążenia ogniowego samych pomieszczeń i stref pożarowych.

Często przy pomieszczeniach zagrożonych wybuchem, gdy nie jest możliwe zlokalizowanie ich na najwyższych kondygnacjach budynku z tzw. lekkim dachem, wymagana jest specjalna konsultacja z właściwym komendantem wojewódzkim Państwowej Straży Pożarnej. Odpowiednie opracowanie oświetlenia awaryjnego zarówno dla samej strefy, jak i dróg prowadzących poza budynek lub obszar pozwoli na bezpieczną ewakuację.

Dodatkowo w rozdziale 4 pt. Drogi ewakuacyjne zostały podane odpowiednie parametry, jakie należy spełnić przy budynkach przemysłowych i magazynowych z podziałem na te, które posiadają gęstość obciążenia ogniowego poniżej i powyżej 500 MJ/m2, i te, które w swym obrębie posiadają strefę zagrożenia wybuchowego.

Dalsza część rozporządzenia w sposób szczegółowy określa uwarunkowania dla odpowiednio wykonanej drogi ewakuacyjnej łącznie ze sposobem otwierania drzwi ewakuacyjnych oraz stosowania drabin przy budynkach produkcyjnych i magazynowych ze strefą i bez zagrożenia wybuchowego.

Oświetlenie awaryjne: dopuszczenia ważne przy zakupie opraw awaryjnych

W 2010 roku Polska stała się jedynym krajem w Europie, w którym producenci zostali zobligowani do uzyskania dopuszczeń potwierdzających wydanych przez Centrum Naukowo-Badawcze Ochrony Przeciwpożarowej – Państwowy Instytut Badawczy CNBOP-PIB dla możliwości instalacji opraw na terenie Polski.

Na ten wymóg należy zwrócić uwagę dlatego, że nawet najmniejszy błąd przy doborze może kosztować ludzkie życie lub spowodować straty materialne, za które nie zostanie wypłacone odszkodowanie. Ubezpieczyciele powołują się wtedy na błędy prawne w procesie uzyskiwania poświadczenia prawidłowości zastosowanego produktu. Jest to niewątpliwie bardzo ważne przy realizacji projektu i wykonawstwa w aspekcie zagrożenia ze strony stref wybuchowych, w których wymogi dla opraw są stawiane na wysokim poziomie. Dotyczy to przede wszystkim opraw do stref G2, D22, gdzie producenci lub dystrybutorzy własną deklaracją poświadczają, że oświetlenie awaryjne i ewakuacyjne jest zgodne z polskimi przepisami.

Oświetlenie dróg ewakuacyjnych w budynkach to zadanie dla eksperta

Zarówno w kontekście projektowania systemów oświetlenia awaryjnego, jak i ich eksploatacji, kluczowe jest zrozumienie jaką rolę odgrywają przepisy prawne w zapewnieniu bezpieczeństwa w miejscach pracy. Prawidłowo zaprojektowane i utrzymane urządzenia oświetleniowe zwiększają widoczność na drogach ewakuacyjnych i w innych krytycznych miejscach budynków – zwłaszcza w przypadku awarii zasilania. Znaki bezpieczeństwa, natężenie światła oraz dobór źródeł światła muszą być zgodne z obowiązującymi normami, aby skutecznie wspierać działania ratownicze.

Jako eksperci z wieloletnim doświadczeniem w projektowaniu oświetlenia przemysłowego, po konsultacji z rzeczoznawcą ds. ppoż., jesteśmy w stanie zastosować urządzenia i oprawy, które spełnią wymagania inwestora. Co więcej, dobra spełniające parametry pod kątem charakteru środowiska, w jakim pracują, które nie pogorszą warunków do bezpiecznego opuszczenia miejsca zagrożenia, a nawet je polepszą. Takie zdroworozsądkowe podejście może ograniczyć liczbę ofiar wypadków, nawet, jeżeli pozornie nie powinno ich być (wszystkie wymagania zostały spełnione).

Jeśli interesuje Cię, jak te zasady są stosowane w środowiskach o podwyższonym ryzyku – np. w strefach zagrożonych wybuchem – polecamy również artykuł System oświetleniowy do stref EX, a dla osób projektujących hale produkcyjne – Oświetlenie hali produkcyjnej: wymagania i dobre praktyki.